UWAGA! Ten sklep jest NIECZYNNY. Od 25.12.2014 r. zamówienia będą realizowane TYLKO przez nowy sklep na www.sorus.pl
Zapraszamy do naszego nowego sklepu.
Kliknij tutaj i zobacz najnowsze książki Wydawnictwa SORUS!

Autorki
Maria Lityńska-Zając, Krystyna Wasylikowa

Współpraca
Andrzej Joachimiak, Sławomir Kadrow, Lucyna Kubiak-Martens, Jerzy J. Langer, Ilona Polcyn, Marek Polcyn, Adam Walanus, Mirosław Zając

Wstęp/ 17

Część pierwsza
Teoretyczne podstawy archeobotaniki

I.1. Przedmiot archeobotaniki w ujęciu różnych autorów / 23

I.2. Stosunek archeobotaniki do innych nauk / 24

I.3. Zarys historii badań archeobotanicznych / 26
       I.3.1. Historia archeobotaniki europejskiej do II wojny światowej / 26
       I.3.2. Etnobotaniczne korzenie archeobotaniki amerykańskiej/ 30
       I.3.3. Okres po II wojnie światowej/ 31
       I.3.4. Zarys historii badań archeobotanicznych w Polsce/ 31
       I.3.5. Główne kierunki badawcze we współczesnej archeobotanice/ 34

II. Szczątki roślin jako materiał źródłowy w archeobotanice/ 37

II.1. Zagadnienia tafonomiczne/ 37

II.2. Formy zachowania się makroskopowych szczątków roślinnych/ 41

II.3. Szczątki mikroskopowe/ 44

II.4. Źródła pomocnicze/ 45

IV.1. Datowanie pośrednie i bezpośrednie/ 52

IV.2. Datowanie stratygraficzne, datowniki archeologiczne/ 54

IV.3. Metody radiometryczne/ 55

IV.4. Dendrochronologia/ 57

IV.5. Szczątki roślinne jako podstawa datowania obiektów archeologicznych metodą/ 1⁴C i metodą dendrochronologiczną/ 58

IV.6. Periodyzacja pradziejów Polski/ 62

V.1. Ośrodki udomowienia roślin i powstania rolnictwa/ 64

V.2. Uwagi o taksonomii roślin uprawnych/ 66

V.3. Właściwości gatunków udomowionych w porównaniu z ich dzikimi przodkami/ 67

V.4. Zboża/ 68
        V.4.1. Pszenice diploidalne/ 68
        V.4.2. Pszenice tetraploidalne/ 77
        V.4.3. Pszenice heksaploidalne/ 83
        V.4.4. Najstarsze pszenice nagie na stanowiskach archeologicznych/ 89
        V.4.5. Jęczmień zwyczajny – Hordeum vulgare L. em. Lam./ 94
        V.4.6. Żyto zwyczajne – Secale cereale L./ 99
        V.4.7. Owies zwyczajny – Avena sativa L./ 104
        V.4.8. Proso zwyczajne – Panicum miliaceum L./ 106
        V.4.9. Ber – Setaria italica (L.) P. Beauv./ 108
        V.4.10. Gryka zwyczajna – Fagopyrum esculentum Moench/ 110

V.5. Rośliny motylkowate/ 113

V.6. Rośliny olejo- i włóknodajne/ 123

V.7. Rośliny olejodajne i warzywne z rodzaju Brassica/ 131

V.8. Owoce mięsiste i orzechy/ 135

V.9. Warzywa i przyprawy/ 147

Część druga
METODY BADAŃ terenowych i laboratoryjnych

VI. Próbkowanie i zagadnienie badań reprezentatywnych w archeobotanice (Sławomir Kadrow)/ 159

VI.1. Dylematy badań wykopaliskowych/ 159

VI.2. Badania archeologiczne i archeobotaniczne w aspekcie próbkowania/ 160

VI.3. Próba statystyczna i inne pojęcia/ 162

VI.4. Rodzaje próbkowania w archeobotanice/ 162

VI.5. Próbkowanie krajobrazu/ 166

VII.1. Specyfika archeobotanicznych badań terenowych/ 167

VII.2. Zasady ogólne obowiązujące przy zbieraniu wszystkich typów materiału archeobotanicznego/ 169

VII.3. Wyposażenie terenowe/ 172

VII.4. Zbieranie prób do badania szczątków makroskopowych/ 172
          VII.4.1. Zbieranie prób na stanowiskach wilgotnych/ 174
          VII.4.2. Zbieranie prób na stanowiskach suchych/ 174
          VII.4.3. Wskazówki praktyczne dotyczące próbkowania na niektórych rodzajach stanowisk/ 175
          VII.4.4. Terenowa obróbka prób makroskopowych/ 177

VII.5. Zbieranie materiału do analizy pyłkowej/ 179
          VII.5.1. Pobieranie prób z wykopów/ 180
          VII.5.2. Wiercenia/ 181

VIII.1. Wyposażenie pracowni archeobotanicznej/ 182

VIII.2. Wyposażenie laboratorium służącego do maceracji prób/ 184

VIII.3. Wstępne przygotowanie prób do obróbki laboratoryjnej/ 185

VIII.4. Metody laboratoryjne w badaniu szczątków makroskopowych/ 186
            VIII.4.1. Maceracja prób/ 186
            VIII.4.1.1. Szlamowanie prób osadu wilgotnego/ 188
                              VIII.4.1.2. Flotacja prób piaszczystych zawierających szczątki spalone/ 188
                              VIII.4.1.3. Wydobywanie szczątków na sucho ze stanowisk pustynnych/ 189
            VIII.4.2. Przebieranie prób/ 189

VIII.5. Przygotowanie prób do analizy pyłkowej/ 190
            VIII.5.1. Częściej stosowane metody maceracji/ 190
            VIII.5.2. Metody maceracji stosowane tylko do niektórych osadów/ 192

Część trzecia
METODY oznaczania materiałów roślinnych i prezentacji wyników

IX.1. Ogólne zasady analizy karpologicznej/ 197
          IX.1.1. Uwagi wstępne/ 197
          IX.1.2. Opis i dokumentacja materiału/ 198
                       IX.1.2.1. Opis próby/ 198
                       IX.1.2.2. Opis szczątków roślinnych 199
          IX.1.3. Analiza ilościowa prób zawierających owoce i nasiona/ 201
          IX.1.4. Przedstawianie wyników analizy karpologicznej/ 204

IX.2. Eksperyment w archeobotanice/ 204
          IX.2.1. Cele eksperymentowania w archeobotanice/ 204
          IX.2.2. Wpływ fosylizacji na kształt i budowę anatomiczną szczątków/ 205
                       IX.2.2.1. Sztuczna fosylizacja z użyciem odczynników chemicznych/ 205
                       IX.2.2.2. Doświadczenia ze spalaniem/ 207
                       IX.2.2.3. Doświadczenia z odciskami/ 210
                       IX.2.2.4. Wpływ fosylizacji na budowę organów roślinnych: wnioski/ 212
          IX.2.3. Przykłady testowania hipotez/ 212
                       IX.2.3.1. Wpływ spalania na skład zespołów szczątków/ 212
                       IX.2.3.2. Rolnictwo eksperymentalne: próby rekonstrukcji/ 213
                       IX.2.3.3. Przykłady innych doświadczeń/ 214

IX.3. Oznaczanie zbóż spotykanych na stanowiskach archeologicznych w Polsce/ 214
          IX.3.1. Wprowadzenie/ 214
          IX.3.2. Morfologia zbóż/ 215
          IX.3.3. Oznaczanie pszenic/ 217
                       IX.3.3.1. Morfologia kłosów, kłosków i ziarniaków/ 217
                       IX.3.3.2. Opis gatunków pszenicy spotykanych na stanowiskach polskich/ 222
          IX.3.4. Oznaczanie jęczmienia/ 228
          IX.3.5. Oznaczanie żyta/ 230
          IX.3.6. Oznaczanie owsa uprawnego/ 231
          IX.3.7. Oznaczanie prosa/ 233
          IX.3.8. Oznaczanie beru/ 235

IX.4. Inne rośliny uprawne spotykane na stanowiskach archeologicznych/ 236

IX.5. Opis owoców i nasion niektórych gatunków roślin dzikich ze stanowisk archeologicznych w Polsce/ 240

IX.6. Badanie szczątków drewna/ 274
          IX.6.1. Wprowadzenie/ 274
          IX.6.2. Procesy tafonomiczne prowadzące do nagromadzenia drewna na stanowiskach archeologicznych/ 274
          IX.6.3. Przedstawianie wyników analizy drewna/ 276
          IX.6.4. Interpretacja znalezisk drewna/ 279
          IX.6.5. Oznaczanie drewna kopalnego/ 281
                       IX.6.5.1. Schemat budowy anatomicznej drewna/ 283
                       IX.6.5.2. Opis drewna drzew i krzewów często spotykanych na stanowiskach archeologicznych w Polsce/ 285

IX.7. Badanie odcisków roślinnych na ceramice i polepie/ 295
          IX.7.1. Wprowadzenie/ 295
          IX.7.2. Oznaczanie odcisków/ 296
          IX.7.3. Przedstawianie wyników analizy odcisków/ 298
          IX.7.4. Interpretacja wyników analizy odcisków/ 299

X.1. Wstęp/ 301

X.2. Korzenie i bulwki jako źródło pożywienia/ 303

X.3. Morfologia wegetatywnych organów spichrzowych/ 304
        X.3.1. Organy spichrzowe pochodzenia łodygowego/ 304
        X.3.2. Organy spichrzowe pochodzenia korzeniowego/ 306

X.4. Budowa anatomiczna łodygi i korzenia/ 307

X.5. Rozpoznawanie i klasyfikacja szczątków tkanki parenchymatycznej na etapie sortowania materiału botanicznego/ 310

X.6. Oznaczanie roślin na podstawie zwęglonej tkanki parenchymatycznej/ 310

X.7. Znaleziska zwęglonych szczątków wegetatywnych organów roślin na stanowiskach archeologicznych/ 315

X.8. Perspektywy badań na przyszłość/ 320

XI.1. Wprowadzenie/ 321

XI.2. Uzasadnienie potrzeby wnioskowania statystycznego/ 322
          XI.2.1. Wstęp/ 322
          XI.2.2. Przykład wnioskowania statystycznego – liczba ziarniaków/ 323
          XI.2.3. Rozkład prawdopodobieństwa/ 324
                       XI.2.3.1. Rozkłady prawdopodobieństwa/ 324
                       XI.2.3.2. Rozkład prawdopodobieństwa Poissona/ 324
                       XI.2.3.3. Odchylenie standardowe/ 325
                       XI.2.3.4. Odchylenie standardowe rozkładu Poissona/ 32
                       XI.2.3.5. Liczba cyfr znaczących/ 326
                       XI.2.3.6. Pomiary a zliczenia/ 326
                       XI.2.3.7. Rozkład normalny/ 327
                       XI.2.3.8. Testowanie hipotez statystycznych za pomocą rozkładu normalnego/ 327
          XI.2.4. Seria pomiarów/ 329
                       XI.2.4.1. Jednorodność wyników/ 329
                       XI.2.4.2. Średnia/ 329
                       XI.2.4.3. Odchylenie standardowe/ 329
                       XI.2.4.4. Dokładność średniej/ 330
                       XI.2.4.5. Porównanie dwóch średnich, test t/ 330
          XI.2.5. Formalizm testowania hipotez statystycznych/ 332
          XI.2.6. Korelacja/ 333
          XI.2.7. Przykład elementarnych obliczeń i wnioskowania statystycznego/ 334

XI.3. Analizy wielowymiarowe/ 336
          XI.3.1. Metody klasyfikacji/ 337
                       XI.3.1.1. Analiza skupień (taksonomia)/ 337
                       XI.3.1.2. Analiza dyskryminacyjna/ 339
          XI.3.2. Metody badające strukturę danych/ 339
                       XI.3.2.1. Analiza czynnikowa i analiza głównych składowych/ 342
                       XI.3.2.2. Analiza korespondencji/ 342
                       XI.3.2.3. Skalowanie wielowymiarowe/ 344
          XI.3.3. Klasyfikacja symboliczna/ 344

XI.4. Zakończenie/ 345

XII.1. Zastosowanie analizy pyłkowej do badania osadów naturalnych i antropogenicznych: podstawy teoretyczne/ 346

XII.2. Zastosowanie analizy pyłkowej do badania stanowisk archeologicznych/ 347

XII.3. Obliczanie spektrów pyłkowych i przedstawianie wyników analizy pyłkowej/ 349

XII.4. Analiza pyłkowa stanowisk suchych/ 351
           XII.4.1. Gleby kopalne/ 351
           XII.4.2. Inne źródła materiału palinologicznego spotykane na stanowiskach archeologicznych/ 357

XII.5. Analiza pyłkowa osadów jaskiniowych/ 362

XII.6. Analiza pyłkowa nawarstwień miejskich/ 365

XII.7. Analiza ekskrementów i treści przewodu pokarmowego ludzi i zwierząt/ 366
           XII.7.1. Koprolity/ 366
           XII.7.2. Latryny, stajnie/ 369
           XII.7.3. Zawartość przewodu pokarmowego zwłok ludzkich/ 369

XIII. Zastosowanie analizy fitolitów w archeobotanice (Marek Polcyn, Ilona Polcyn, Krystyna Wasylikowa)/ 372

XIII.1. Co to są fitolity/ 372

XIII.2. Historia badań nad fitolitami/ 372

XIII.3. Morfologia fitolitów i możliwość ich oznaczania/ 374

XIII.4. Pochodzenie fitolitów w osadach/ 377

XIII.5. Znaczenie fitolitów dla badań archeologicznych/ 378

XIII.6. Obserwacja mikroskopowa/ 381

XIII.7. Przedstawianie wyników/ 382

XIII.8. Zbieranie prób do analizy fitolitów/ 383

XIII.9. Przygotowanie laboratoryjne prób do analizy fitolitów/ 383

XIII.10. Uwagi końcowe/ 385

XIV.1. Wprowadzenie/ 386

XIV.2. Regionalne rekonstrukcje paleoekologiczne/ 386

XIV.3. Okrzemki w badaniu artefaktów/ 387

XIV.4. Uwagi praktyczne/ 388

XVI. Rola chemotaksonomii i biologii molekularnej w oznaczaniu szczątków roślinnych i w badaniach filogenetycznych (Andrzej Joachimiak)/ 391

XVI.1. Podstawy teoretyczne/ 391
            XVI.1.1. Chemotaksonomia/ 391
            XVI.1.2. Badania molekularne/ 393

XVI.2. Analiza kopalnego DNA/ 396
            XVI.2.1. Powielanie – metoda PCR/ 396
            XVI.2.2. Dalsze analizy/ 39
            8XVI.2.3. Podstawowe cechy kopalnego DNA/ 399
            XVI.2.4. Wybór DNA/ 401
            XVI.2.5. Wybór sekwencji/ 403

XVI.3. Omówienie niektórych wyników badań/ 408
            XVI.3.1. Kukurydza/ 408
            XVI.3.2. Pszenica/ 410

XVI.4. Uwagi końcowe/ 412

XVII.1. Wprowadzenie/ 413

XVII.2. Spektroskopia optyczna/ 414

XVII.3. Spektroskopia absorpcyjna w podczerwieni IR/ 417

XVII.4. Metody magnetycznego rezonansu/ 421

XVII.5. Spektrometria masowa MS/ 424

XVII.6. Metody analizy termicznej/ 427

XVII.7. Metody chromatograficzne/ 428

XVII.8. Metody aktywacyjne/ 429

XVII.9. Mikroskopia elektronowa: transmisyjna TEM, skaningowa SEM i mikroanaliza/ 431

Część czwarta
Interpretacja wyników badań archeobotanicznych

XVIII.1. Podstawy metodyczne/ 437

XVIII.2. Analiza syntaksonomiczna materiałów archeobotanicznych/ 441
               XVIII.2.1. Znaczenie metody fitosocjologicznej w archeobotanice/ 441
               XVIII.2.2. Zastosowanie fitosocjologii do interpretacji materiału subfosylnego/ 444
                                 XVIII.2.2.1. Rekonstrukcja konkretnych paleofitocenoz/ 445
                                 XVIII.2.2.2. Analiza materiałów występujących w rozproszeniu/ 451
                                 XVIII.2.2.3. Możliwość zmian statusu synekologicznego gatunków/ 455

XVIII.3. Ekologiczne liczby wskaźnikowe/ 456
               XVIII.3.1. Wprowadzenie/ 456
               XVIII.3.2. Wskaźniki ekologiczne według Zarzyckiego/ 457
               XVIII.3.3. Zastosowanie liczb ekologicznych w archeobotanice/ 457

XVIII.4. Funkcjonalna interpretacja danych botanicznych/ 460
               XVIII.4.1. Podstawy teoretyczne/ 460
               XVIII.4.2. Przykłady zastosowania metody FIBS/ 461

XVIII.5. Analiza flory synantropijnej na podstawie materiałów archeobotanicznych/ 463

XIX.1. Chwasty polne jako źródło informacji o sposobach uprawy roślin/ 470
            XIX.1.1. Termin siewu zbóż i ich pielęgnacja/ 471
                            XIX.1.1.1. Zarys problemu/ 471
                            XIX.1.1.2. Spektra biologiczne chwastów współczesnych pól uprawnych/ 472
                            XIX.1.1.3. Spektra biologiczne chwastów na polach w czasach prehistorycznych/ 473
            XIX.1.2. Pora żniw w świetle fenologii kwitnienia i owocowania/ 475
            XIX.1.3. Sposób przeprowadzania żniw/ 476
                            XIX.1.3.1. Rozkład wysokościowy chwastów na polach współczesnych/ 477
                            XIX.1.3.2. Sposób sprzętu zbóż w świetle analizy chwastów w materiałach archeobotanicznych/ 478
                            XIX.1.3.3. Przykłady stanowisk archeobotanicznych dostarczających materiału do dyskusji nad sposobem przeprowadzania żniw/ 479
            XIX.1.4. Stopień zachwaszczenia ziarna/ 481
            XIX.1.5. Rotacja upraw, monokultury, uprawy mieszanek/ 483

XIX.2. Odtwarzanie struktury upraw na podstawie roślin uprawnych zachowanych na stanowiskach archeologicznych/ 485
            XIX.2.1. Wprowadzenie/ 485
            XIX.2.2. Uwagi metodyczne/ 486
            XIX.2.3. Odtwarzanie struktury upraw na poziomie stanowiska/ 489
            XIX.2.4. Odtwarzanie struktury upraw na poziomie regionu/ 490
            XIX.2.5. Odtwarzanie struktury upraw w skali Polski/ 491

XIX.3. Pożywienie zwierząt domowych na podstawie materiałów archeobotanicznych/ 496
            XIX.3.1. Wprowadzenie/ 496
            XIX.3.2. Pasza liściowa/ 497
            XIX.3.3. Pasza zielona i siano/ 498

XIX.4. Mechanizm przechodzenia od zbieractwa do uprawy roślin na przykładzie stanowiska Abu Hureyra w Syrii/ 502

XIX.5. Fenologia roślin jako podstawa do rekonstrukcji rozkładu czynności gospodarczych w ciągu roku/ 506

XIX.6. Materiały archeobotaniczne jako źródło informacji o znaczeniu roślin dla człowieka w czasach prehistorycznych/ 509

Noty o autorach/ 565